Ταξίδεψα, ταξίδεψα
Μπαίνοντας στη Σερβία μπορείτε να οδηγήσετε ανέμελα. Η αστυνομία σπάνια ελέγχει τους αυτοκινητόδρομους και όσοι χρειαστούν ίντερνετ θα βρουν δωρεάν στα περισσότερα βενζινάδικα με το σήμα MOL, OMV ή ΕΚΟ. Για φαγητό καλύτερα να μπείτε στο Βελιγράδι ή σε οποιαδήποτε άλλη πόλη και να επισκεφθείτε ένα κανονικό εστιατόριο. Οι απολαύσεις στους αυτοκινητοδρόμους είναι τυποποιημένες.
Η πρώτη μεγάλη πόλη που θα συναντήσετε στη Σερβία είναι το Νις, πατρίδα του Imperator Ceasar Clavdius Valerius Constantinus Augustus, γνωστού και ως Κωνσταντίνος ο Μέγας. Στην ίδια πόλη γεννήθηκε αιώνες αργότερα ο Σαμπάν Μπαϊράμοβιτς, που έγινε Αυτοκράτωρ της βαλκανικής μουσικής και η πηγή έμπνευσης δύο πολύ γνωστών στην Ελλάδα τέως Γιουγκοσλάβων: τού Σέρβου Γκόραν Μπρέγκοβιτς Μπρέγκα και τού Βόσνιου Εμίρ Νεμάνια Κουστουρίτσα.
Ο Σαμπάν Μπαϊράμοβιτς (Шабан Бајрамовић, Shaban Bajramovich) γεννήθηκε στις 16 Απριλίου τού 1936. Το ανήσυχο και ανυπάκουο πνεύμα του στιγμάτισε τη ζωή του δύο φορές πριν καλά-καλά ανδρωθεί: πρώτα παράτησε το σχολείο μετά την τετάρτη τάξη και διδάχθηκε μουσική επισκεπτόμενος το πανεπιστήμιο του δρόμου. Αργότερα στο στρατό, σε ηλικία 19 ετών, λιποτάκτησε για τα μάτια μιας κοπέλας. Καταδικάστηκε σε φυλάκιση 3,5 ετών αλλά μετά τη δήλωσή του ότι “δεν μπορούν να τον κρατήσουν για τόσο, όσο αυτός μπορεί να επιβιώσει”, η ποινή του αυξήθηκε στα 5,5 χρόνια.
Εξέτισε την ποινή του στη Μακρόνησο της Γιουγκοσλαβίας, το νησί Κόλι Οτόκ όπου έπαιζε μπάλα στη θέση του τερματοφύλακα και συμμετείχε στο συγκρότημα της φυλακής που έπαιζε Λουίς Άρμστρονγκ, Φρανκ Σινάτρα και μερικές φορές ισπανικά και μεξικάνικα τραγούδια. Σύμφωνα με τον Σαμπάν που ισχυρίστηκε οτι διάβασε 20.000 βιβλία (τα περισσότερα από αυτά στη φυλακή) όποιος άνθρωπος δεν έχει πάει φυλακή, δεν είναι άνθρωπος.
Αμέσως μετά τη φυλακή ξεκίνησε η καριέρα του ως μουσικός. Το πρώτο του άλμπουμ “Πέλνο με σαμ” (“Είμαι φυλακισμένος’) κυκλοφόρησε το 1964 και με τα λεφτά που πήρε αγόρασε μία άσπρη Μερσεντές αλλά την έχασε την ίδια μέρα στα χαρτιά. Ο μεγάλος του έρωτας, η μουσική, δεν τον εμπόδισε να έχει τρεις ακόμη ερωμένες: τα χαρτιά, το ποτό και τις γυναίκες. Η κοπέλλα για την οποία πήγε φυλακή δεν τον περίμενε, έτσι ο Σαμπάν παντρεύτηκε την Μιλίτσα με την οποία απέκτησε 4 κόρες. Ο ίδιος έλεγε ότι δεν θυμόταν πόσες γυναίκες είχε παντρευτεί και πόσα παιδιά είχε σπείρει στα Βαλκάνια αλλά άλλες πηγές επιμένουν ότι αυτό ήταν μύθος και οτι ο Σαμπάν ήταν ένας πιστός σύζυγος.
Την ίδια χρονιά συνέθεσε το τραγούδι “Τζέλεμ Τζέλεμ” (“Ταξίδεψα, ταξίδεψα” http://www.youtube.com/watch?v=BdVVXt29bos) που έμελε να γίνει ο Εθνικός Ύμνος τών απανταχού της γής τσιγγάνων και να τραγουδηθεί από εκατοντάδες άλλους καλλιτέχνες (η πατρότητα της σύνθεσης διεκδικείται και από τον Ζάρκο Γιοβάνοβιτς). Σίγουρα πιο γνωστή στην Ελλάδα είναι μία άλλη σύνθεσή του, το τραγούδι “Τζέλι Μάρα”, στο οποίο βασίζεται το γνωστό από τον Μπρέγκοβιτς “Μεσετσίνα” (“Φεγγαρόφως”), γνωστό στην Ελλάδα ως “Νύχτα” (ερμηνευμένο από τον Γιώργο Νταλάρα) που χρησιμοποιήθηκε στη μουσική τής ταινίας “Underground” (http://www.youtube.com/watch?v=TYRZjnqPJ_Y).
Ο Σαμπάν τραγούδησε το “Μπουμπαμάρα” (“Πασχαλίτσα”), το κεντρικό τραγούδι άλλης μίας ταινίας του Κουστουρίτσα “Μαύρος Γάτος, Άσπρος Γάτος” (http://www.youtube.com/watch?v=RGLquqhSnxw). Πάντα παραπονιόταν οτι ο Μπρέγκοβιτς δεν έπαιρνε τα πνευματικά δικαιώματα με μεγάλη σοβαρότητα και ακρίβεια αλλά αυτό δεν εμπόδισε την καλλιτεχνική συνεργασία τους. Τα κομμάτια του πάντα αντιγραφόταν αλλά ο Σαμπάν ποτέ δεν έκανε χρήση των δικαιωμάτων του αν και πολλοί τον ωθούσαν να το κάνει.
Είναι αδύνατο να περιγραφεί πόσο η μουσική του επηρέασε το σύνολο της Βαλκανικής μουσικής. Με την εμπειρία που είχε αποκτήσει με την ορχήστρα της φυλακής, ο Σαμπάν πάντρεψε την Βαλκανική μουσική με τη τζαζ βοηθώντας την παραδοσιακή μουσική να εκσυγχρονιστεί, κάτι που ήταν απολύτως αναγκαίο αν τα Βαλκάνια δεν θέλαν να κοιτούν αμήχανα την διείσδυση της αγγλόφωνης μουσικής στην περιοχή. Έτσι έγινε ο ιδρυτής των αυθεντικά βαλκανικών τζαζ & μπλουζ ενώ ταυτόχρονα παρέμεινε πιστός στα παραδοσιακά τσιγγάνικα τραγούδια. Ο ιδιόρρυθμος χαρακτήρας του τον απέτρεψε από το να γίνει ποπ εικόνα ή ένας σούπερσταρ που θα γέμιζε σαν μαϊντανός τις εκπομπές της τηλεόρασης. Πολλές φορές δεν εμφανιζόταν σε συναυλίες γιατί παραδίπλα είχε μπλέξει σε έναν τσιγγάνικο γάμο ή γιατί είχε μάθει οτι κάπου αλλού γινόταν ένα αξιόλογο γλέντι και προτιμούσε να πάει εκεί.
Η καριέρα του Σαμπάν υπέστη καθίζηση τη δεκαετία του 90 με την εμφάνιση της “turbofolk”, των Σέρβικων σκυλάδικων που κατέκτησαν τα ράφια των καταστημάτων και των βενζινάδικων αλλά και τις οθόνες της τηλεόρασης. Ο Σαμπάν αποτραβήχτηκε στο Νις, όμως ένας Βόσνιος παραγωγός, ο Ντράγκι Σέστιτς, τελικά τον θυμήθηκε και το 2001 κυκλοφόρησε το άλμπουμ “A Gypsy Legend” σε συνεργασία με τους Mostar Sevdah Reunion, ίσως το καλύτερο άλμπουμ του Σαμπάν μαζί με το “Private”.
“Τα επόμενα 66 λεπτά ήταν από τις πιο σπάνιες στιγμές της ζωής μου. Έκλαιγα από την ομορφιά της μουσικής και μόνο. Μαζί με τους Mostar Sevdah Reunion, ο μεγάλος τσιγγάνος καλλιτέχνης δημιούργησε ένα ανεπανάληπτο άλμπουμ, πιθανόν τα καλύτερο απ’ όσα έχουν εμφανιστεί στην περιοχή τών Βαλκανίων” έγραψε ο κριτικός τού Κροατικού Jutarnji List για το άλμπουμ αυτό ενώ ο Μλάντεν Χλούμπνα έγραψε στη Βοσνιακή Οσλομποτζένιε: “Είναι δύσκολο να μείνει κανείς ουδέτερος όταν ακούει αυτό το αριστούργημα. Λένε οτι κανείς δεν θα έπρεπε να γονατίζει και να υποκλίνεται μπροστά σε έναν ζωντανό αλλά στην περίπτωση αυτή θα έπρεπε να κάνουμε μία εξαίρεση.”
Στη διάρκεια των ηχογραφήσεων, ο Σαμπάν εξομολογήθηκε στον Σέστιτς ότι το είχε σκάσει από τον στρατό γιατί δεν είχε άλλο τρόπο να επικοινωνήσει με την κοπέλα που αγαπούσε αφού δεν ήξερε να γράφει ή να διαβάζει. Στο διαδικτυακό αφιέρωμα των Mostar Sevdah Reunion στον Σαμπάν, ο Σέστιτς γράφει: “Στη διάρκεια των ετών, η μουσική του εκλάπη, αντιγράφηκε, μιμήθηκε από γνωστούς αλλά και άγνωστους καλλιτέχνες. Υποσχέσεις και συμβόλαια απεδείχθησαν άνευ αξίας. Στην πραγματικότητα, ποτέ δεν ενδιαφέρθηκε να προστατεύσει την δουλειά του. Εκεί που άλλοι θα είχαν κάνει εκατομμύρια, αυτός συνέχισε να ζει όπως πάντα: μέρα μπαίνει/μέρα βγαίνει, κάνοντας μουσική, πηγαίνοντας εκεί που θέλει αυτός και μη αποδεχόμενος οποιαδήποτε όρια.”
Τον Ιούνιο του 2004 εμφανίστηκε στη Νέα Υόρκη και το 2006 στο Λονδίνο. Η οργανώτρια συναυλιών Gordana Miller από το Λονδίνο, που το 2006 οργάνωσε την συναυλία του στο Αστόρια Θήατερ, λέει: “Ανησυχούσα μέχρι και λίγες ώρες πριν τη συναυλία οτι ενδεχομένως θα το έσκαγε και θα πήγαινε σε κάποιο τσιγγάνικο γάμο. Αλλά εμφανίστηκε στην ώρα του και έδωσε ένα φανταστικό σώου που μας είχε στοιχίσει ένα κάρο λεφτά να διοργανώσουμε. Αργότερα, στο δείπνο στο εστιατόριο, έδωσε ένα ακόμα καλύτερο σώου — απολύτως δωρεάν.”
Κυκλοφόρησε περίπου 20 LP και 50 singles και προσκλήθηκε από τον Τίτο και από την Ιντίρα Γκάντι για προσωπικές εμφανίσεις σε στενό κύκλο ενώ εμφανίστηκε και σε 4 ταινίες. Συμμετείχε με δύο τραγούδια στο άλμπουμ “Queens and Kings” των Ρουμάνων Fanfare Ciocarlia και στο άλμπουμ “Ρομί Ρομί” με την Γκορντάνα Γιοβάνοβιτς και την Ορχήστρα “Ρομαλέν”. Επίσης συμμετείχε στο άλμπουμ “The Legends of Life” της Ljiljana Buttler και με δύο τραγούδια (“Γκέλιαν Ντάντε” http://www.youtube.com/watch?v=p78AseabL_I και “Τζέλεμ Τζέλεμ” http://www.youtube.com/watch?v=hidS0ewTOC0) στο άλμπουμ Amigos τών Cubismo παρουσιάζοντας την τρόπικαλ εκδοχή αυτών τών δύο μεγάλων επιτυχιών του (ακούστε τα!).
Το 2008 έγινε γνωστό οτι ο Σαμπάν ζούσε πάμπτωχος, εξαθλιωμένος και με δραματική κατάσταση υγείας στο Νις. Η κυβέρνηση της Σερβίας τού προσέφερε μία μικρή οικονομική ενίσχυση για την επιβίωσή του. Ο αναμφισβήτητος Αυτοκράτωρ της τσιγγάνικης και βαλκανικής μουσικής, ο Μέγας Δάσκαλος της βαλκανικής τζάζ Σαμπάν Μπαϊράμοβιτς, πέθανε στις 8 Ιουνίου 2008 από καρδιακή προσβολή.
Το 2009 αποφασίστηκε να μετονομαστεί ένας δρόμος του Νις σε οδό “Σαμπάν Μπαϊράμοβιτς”. Η απόφαση αυτή προκάλεσε εξέγερση του σέρβικου πληθυσμού και οδομαχίες ενώ το πλήθος επιτέθηκε στη Μιλίτσα, σύζυγο του Σαμπάν, κάτι που προκάλεσε επέμβαση της αστυνομίας και σύλληψη και επιβολή προστίμου στο θύμα. Όπως ανακοίνωσε η ίδια το 2009, σκόπευε να εγκαταλείψει το Νις και να εγκατασταθεί “σε μία περιοχή όπου οι άνθρωποι είναι πιο ανεκτικοί” (είχε υποβάλει αίτημα ασύλου στη Δανία).
Την Πέμπτη 12 Αυγούστου 2010, στην έναρξη του Nišville Jazz Festival, αποκαλύφτηκε στο Νις, στις όχθες του ποταμού Νίσαβα, ο ανδριάντας του Σαμπάν Μπαϊράμοβιτς, έργο του γλύπτη Βλάντο Ασανίν, μετά από πρωτοβουλία του Διευθυντή του Nišville Jazz Festival, Ιβάν Μπλαγκόγιεβιτς. Επειδή δεν υπήρχαν διαθέσιμοι δημόσιοι πόροι για το μνημείο, συμμετείχαν στην χρηματοδότηση ο Γκόραν Μπρέγκοβιτς με 3.000 €, ο τέως πρωθυπουργός της Σερβίας Ζόραν Ζίβκοβιτς, ο σκηνοθέτης Γκόραν Πασκάλιεβιτς, η ηθοποιός και σκηνοθέτις Λιούμπισα Σάμαρτζιτς, ο δήμαρχος του Νις, Μίλος Σιμόνοβιτς, ο οποίος προσέφερε ένα μισθό του, και πολλοί άλλοι. Είναι μόλις 400 χιλιόμετρα από την Θεσσαλονίκη, ακριβώς δίπλα στο δρόμο μας για τη Βιέννη. Αν δεν σάς κάνει κόπο, περάστε, γονατίστε και υποκλιθείτε. Τώρα που δεν είναι πλέον ζωντανός, κανείς δεν πρόκειται να σάς παρεξηγήσει.